Fitobesin olarak kabaklar

Kabakgiller familyası (Cucurbitaceae) çok sayıda bitki türünü bünyesinde bulunduran

geniş bir familyadır. Bu familya içinde Dünya’da ve ülkemizde bilinen en önemli türler

olarak yazlık ve kışlık kabaklar, hıyar, kavun, karpuz, acur, kudret narı, dikenli kabakları

sayabiliriz. Ülkemizde kabak deyince akla yemeklik olarak kullanılan sakız kabakları ve tatlı

yapımında kullanılan ve herkesin bal kabağı dedikleri kabaklar akla gelir. Oysa konumuz

olan kabağın içinde yer aldığı Cucurbita cinsi içinde 20’ye yakın tür bulunmaktadır.

Kabaklar yeni Dünya orijinli bitki türleridir. Anavatanı olarak Amerika kabul

edimektedir. Kışlık kabaklar arasında yer alan yemek ve tatlı yapımında kullanılan Cucurbita

maxima Güney Amerika’nın (Uruguay ve Arjantin) ılıman bölgelerinde, C. moshcata ve C.

ficifolia Meksika ve Güney Amerika’nın tropik ve sub-tropik bölgelerinde, C. argyrsperma

ve C pepo da Meksika ve Kuzey Amerika’da bulunmaktadır (Bisognin 2002).

Kabak, tek yıllık bir bitki türdür. Tohumla çoğaltılır. İlk yıl kök, gövde, yaprak, çiçek,

meyve ve tohumları elde edilebilir. Sarılıcı, sürünücü bir bitkidir. Bitkinin çiçekleri gösterişli,

sarı-turuncu renkleri ile böcekleri cezbeder. Tozlaşmada en büyük rolü arılar oynar. Bitkinin

gövde ve yaprakları ile ilk oluşan meyveleri ince tüylerle kaplıdır. Meyve olgunlaştıkça

tüyler dökülür.

Ülkemizde kabaklar değişik isimlerle anılsa da İngilizcede farklı türler olmasına rağmen

yazlık kabaklar için ‘squash’ kışlık kabaklar için de ‘pumpkin’ terimi kullanılır.

Şimdi kültüre alınan ve insan beslenmesinde kullanılan kabak türlerinden en çok

bilinenlerini tanıyalım (Yanmaz 2015).

1. Yazlık kabaklar (Cucurbita pepo): Sakız kabakları, kara kabak, Girit kabağı, çekirdek

kabakları, spagetti kabağı ve süs kabaklarının bir kısmı bu grup içinde yer alır. Meyveleri,

uzun silindirik, lobut veya yuvarlak şekillidir. Meyve olgunlaşma öncesi açık yeşil veya koyu

yeşil renkli, meyve eti krem beyaz veya uçuk sarı renktedir. Yemeklik olarak kullanılanları

meyveler normal boylarının 1/3’üne ulaşınca hasat edilirler. Tohum almak istenirse

meyvelerin irileşip dış rengin sarı veya yeşil renge dönüşmesi gerekir (Şekil 1).

Yazlık kabaklar içinde yer alan çekirdek kabakları da kendi aralarında çekirdek

özelliklerine çekirdekleri kabuklu, kabuksuz ve ara formlar olarak gruplandırabiliriz. Kabak

çekirdekleri yani tohumları ülkemizde ay çekirdeğinden sonra en fazla tüketilen çitlenebilen

kuruyemişler arasında yer almaktadır. Ayrıca pasta, şekerleme ve yağ sanayiinde

değerlendirilebilme şansına sahiptir.

2. Kışlık kabaklar: Genellikle tatlı yapımında kullanılırsa da Güneydoğu Anadolu ve Ege

Bölgesinde yemek yapımında da kullanılmaktadır. Ayrıca çekirdekleri beyaz renkli olanlar

çerezlik olarak da tüketilir. Kışlık kabakları 2 ana grup altında toplayabiliriz:

- Kestane kabağı (Cucurbita maxima): Dış kabuk rengi gümüşi gri renkte, meyve eti turuncu

veya sarı kuru madde miktarı yüksek, çorba, yemek ve tatlı yapımında kullanılır. Ülkemizde

tatlı yapımında yaygın olarak kullanılan kabak türü kestane kabağıdır ama halk arasında tüm

tatlı yapımında kullanılan kabaklara halk arasında bal kabağı denilmektedir. Ülkemizin

değişik bölgelerinde yetiştirilen kestane kabakları ıslah çalışmaları kapsamında toplanmış ve

tanımlanmıştır (Balkaya ve ark. 2010).

Bal kabağı (Cucurbita moschata): Dış kabuk ve meyve eti turuncu ve hafif lifli, kuru madde

miktarı yüksek, çorba, yemek ve tatlı yapımında kullanılır. Bazı formları süs kabağı olarak da

kullanılır.

Şekil 1. Ülkemizde yetiştirilmekte olan kabaklar

3. Su ve Süs kabakları:

Su kabakları, asma yaprağı (Lagenaria sceraria=L. vulgaris): Genç meyveleri yemek

olarak, olgunlaşmış meyveleri su kabı ve süs kabağı olarak değerlendirilir. Meyveler 10-300

cm uzunlukta ve 5-60 cm genişliğindedir. Tohumları ilaç, müshil ilacı olarak

kullanılmaktadır. Meyveler silindirik, yuvarlak, armut, topuz, kepçe ve sürahi şeklinde

olabilir.

4. Lif kabakları: (Luffa cylindrica= L. aegyptica): Meyveleri uzun, silindir veya lobut

şeklindedir. Genç meyveleri yenilebilir özelliktedir. Olgun meyvelerin içi liflidir. Krem-sarı

renkli lifleri doğal lif olarak kullanılır. Meyveler 30-70 cm uzunlukta ve 6-8 cm çapındadır.

Tohumları siyah renklidir.

5. Dikenli kabak (Sechium edule) : Tropik ve subtropik iklimlerde yetişir. Bitkileri 20 m’ye

kadar boylanabilir. Ülkemizde dikenli kabak, Rodos kabağı, şayot adları ile anılmaktadır.

Akdeniz bölgesinde Antalya, Antakya, Mersin taraflarında yetiştirilmekte. Meyveleri armut

şeklinde veya yuvarlaktır. Meyvesinin içinde diğer kabakgil türlerinden farklı olarak tek

tohum bulunur. Meyveler 7-20 cm boyunda ve 5-15 cm çapındadır. Meyve rengi açık yeşil,

meyve eti beyazdır. Meyvelerinin tadı kekremsidir. Pişirilerek tüketilir. Yaprakları, gövde ve

sülükleri de tüketilir. Kök ve yaprakları tıbbi amaçlı kullanılır. Gövde kısmı hasır şapka ve

sepet yapımında kullanılabilir.

Türkiye kabak yetiştiriciliği yönünden Dünya’da Çin, Hindistan, Rusya Federasyonu,

Ukrayna, ABD, Meksika, Endonezya ve Küba’nın arkasından 9. sırada yer almaktadır. Kabak

ülkemizde yıl boyu üretilebilen bir sebze türüdür. Yazlık kabaklar ilkbaharda açık alanda, kış

aylarında da Ege ve Güney bölgelerimizde örtü altında yetiştirilir.

Kabakların iklim istekleri:

Kabak aslında sıcaktan hoşlanır. Toprak sıcaklığı 100

C’nin üzerine çıktığında ekim yapılmalı, düzgün ve yeterli bir çimlenme için de sıcaklık 20-350

C olmalıdır. Tohumların ekilip, çimlenen tohumların toprak yüzüne çıkmasıyla birlikte iyi bir gelişme için sıcaklığın 200 C’in üzerine çıkması gerekir. Unutulmaması gereken bitkinin sağlıklı bir yaprak ve kök yapısına sahip olması, ilerideki verim ve kalite için de önemlidir.

Çiçeklenme dönemi en önemli gelişme dönemidir. Çünkü bu dönemde kabağın tüketilen

kısımları oluşur. Kabakgiller familyasına giren türlerde çiçek yapısı diğer türlerdin

birçoğundan farklıdır. Bu türdeki bitkilerde erkek ve dişi çiçekler ayrıdır ve bitkinin farklı

yerlerinde bulunurlar (Şekil 2). Yani bir yaprak koltuğunda erkek çiçek diğerinde dişi çiçek

bulunur. Meyveler dişi çiçeklerden alınır. Bu nedenle meyve tutumu için tozlaşmayı sağlayan

arı faaliyeti ve uygun sıcaklık gereklidir.

a a b b

Şekil 2. a. Kabakta dişi çiçek ve meyve tutumundan sonraki hali, b. Erkek çiçek ve erkek

çiçekteki çiçek tozları (F: Ruhsar Yanmaz).

Sıcaklığın 15 derecenin altına düşmesi ve 35 derecenin üzerine çıkmasıyla yetersiz

tozlaşma ve döllenme sonucunda istenen meyve verim ve kalitesine ulaşılamaz. Meyvelerde

döküm veya şekil bozuklukları görülür.

Kabak yetiştirmek için doğrudan tarlaya tohum ekimi veya fideleri yetiştirip sonra

araziye dikimi tercih edebilirsiniz. Kabak tohumu ekmek için toprak sıcaklığının 100

C’nin

üzerine çıktığı zamanları bekleyiniz. Tohum ekimi yaparken bırakacağınız sıra arası ve üzeri

mesafeler önemlidir. Yazlık kabaklar için sıra aralarını 80-120 cm, sıra üzerini 60-70 cm

tutunuz. Kışlık kabaklarda ise sıra arası 2-3 m, sıra üzeri de 60-70 cm arasında olmalıdır.

Tohumları 3-4 cm derine ekiniz. Bu şekilde 1 da (1000 m2

) alana 500-1000 g arasında tohum kullanmanız gerekir.

Kabak yetiştirilecek alanı ilkbaharda orta derinlikte sürerek hazırlayınız. 1 da alana 4-6 t

arasında olgunlaştırılmış (yanmış) ahır gübresi veya kompost katınız. Ayrıca toprağınızın

besin tablosunu dikkate alarak azotlu, fosforlu ve potasyumlu gübre de kullanmak gerekir. Bu

konuda bir uzman görüşü alabilirsiniz.

Bitkileriniz toprak yüzüne çıkıp 3-4 yapraklı devreye gelince ve daha sonra da birkaç hafta

sonra 2 kez çapa yapmanız yeterlidir. Daha sonra bitki gelişerek sıra aralarını ve üzerini

kaplayacağından çapa gerektirmez.

Sulama sistemi için mümkünse damla sulama sistemini tercih etmek gerekir. Olanak yoksa

sızma sulama sistemlerini de kullanabilirsiniz. Yazlık kabaklarda ilk meyveler göründükten

sonra 2-4 gün arayla ve her hasattan sonra sulama yapabilirsiniz. Kışlık kabaklarda ise meyve

normal iriliğini aldıktan sonra olgunlaşma dönemine gireceği için sulamayı azaltınız.

Yetiştiricilik sırasında en fazla karşılaşacağınız hastalıklar arı ve böceklerle taşınır.

Çiçeklenme döneminde arı varlığı meyve tutumu açısından önemlidir.

Kabaklarda ilk kez erkek çiçekler açar. Meyve tutumu için dişi çiçeklerin mutlaka erkek

çiçekler tarafından tozlanması gerekir. Yazlık kabakların birçoğunda meyveler tam

olgunlaşmadan hasat edilir. Bu nedenle ekimden 50 gün sonra ilk meyveleri hasat edersiniz.

Daha sonra 120 gün süre ile meyveler 15-20 cm boya ulaştığında ilk hasadı, daha sonra da 3-

5 günde bir kabak meyvelerini hasat edebilirsiniz. Bu şekilde bitki başına 8-10 meyve elde

edebilirsiniz.

Tatlı olarak kullanacağınız kışlık kabaklar ile çerezlik kabaklarda, ekimden 90-150 gün

sonra hasat yapabilirsiniz. Bu amaçla bitkilerde meyve sapının kurumasını beklemek gerekir.

Kışlık kabaklarda bitki başına 2-3 meyve alabilirsiniz. Meyve ağırlığı 3-10 kg arasında

olabilir.

Yazlık kabakların hasattan sonraki 3-5 gün içinde tüketilmesi gerekir. Meyveler delikli PE

torbalarda ve 7-100 C’de muhafaza edilmesi gerekir. Kışlık kabakları ise 10-120

C ‘deki sıcaklıkta 2-4 ay arasında saklayabilirsiniz.

Fitobesin olarak Kabaklar

Kabak bitkisinin yaprakları, meyveleri ve tohumları tarihin ilk çağlarından beri

antimikrobiyal, anti-parazitik, anti-tümör, anti-oksidan, anti-diyabetik (Şeker hastalığına

karşı), anti kanser, anti-hipertansif (yüksek tansiyon), anti-inflamatuar (iltihap, şişkinliğe

karşı), anti-bakteriyel ve bağırsak sistemini düzenleyici özellikleri nedeniyle kullanılmaktadır

(Adnan ve ark. 2017, Ratman et al. 2017).

Çizelge 1’de kabakların geçmişte ve günümüzde halk tababetinde kullanım alanları

verilmiştir.

Çizelge 1. Cucurbita pepo’nun etnik kullanım alanları (Adnan ve ark. 2017, Ratman

et al. 2017).

Kabaklar hastalıklara karşı koruyucu etkiye sahip fitobesinler içinde yer alır. Kabakların

fitobesin olarak kabul edilmesinin nedenleri gerek meyve ve gerekse tohumlarının besin

içeriğinin yüksekliğinden kaynaklanmaktadır.

Kabak meyveleri besleyici değer yönünden değerlendirildiğinde iyi bir lif, protein, A, B,

C, K vitamini ve folik asit kaynağı olarak kabul edilmektedir. Ayrıca fosfor, magnezyum,

potasyum ve mangan kaynağı olarak da değerlendirilebilir. Meyve yağ oranı yönünden

fakirdir. Bu da kabağın düşük kalorili olmasından dolayı iyi bir diyet sebzesi olmasının

nedenlerindendir. Yağ asitleri içinde omega 3 ve 6 yağ asitleri yağın önemli bir kısmını

oluşturmaktadır (www.nutritiondata.self.com). Bunun yanında esansiyel amino asitler,

antioksidantlar ve karotenleri de bulundurur (Dar et.al. 2017). Yazlık kabak meyvelerinde

bulunan karotenler sarı ve turuncu rengi verir. Kabaklardan elde edilen karotenler, doğal gıda

boyası olarak kullanılabilirler (Yanmaz ve ark. 2016).

Kabakların tohumları meyvelere göre fitobesin olarak daha değerlidir. Yazlık ve kışlık

kabak meyvelerinin tohumları iyi bir kalori, protein, yağ, vitamin ve mineral madde

deposudur. Hergün 1 avuç kabak çekirdeği tüketilerek vücudun kalori, protein, yağ ve

mineral madde gereksinmesi karşılanabilir. Bu nedenle kabak çekirdeklerine 1 avuç sağlık

diyebiliriz.

100 g kabak çekirdeği tüketilince 559 kcal enerji sağlanır. Aynı şekilde vücuda 25-35 g

protein, 25-55 g yağ ve 11 g karbonhidrat alınabilir. Bitkisel veya hayvansal ürünlerden elde

edilen yağın kalitesinin iyi olduğundan söz edilebilmesi için Linoleik asit ve E vitaminin (α

Thocopherol) yüksek olması gerekmektedir (Ermiş 2010). Kabak çekirdeği yağ yönünden

zengin olmasının yanında, yağının yeme kalitesi doymamış yağ asitleri miktarının (Oleik ve

Linoleik asit) yüksek oluşu nedeniyle yüksektir. Ayrıca sadece zeytin, kılıç balığında bulunan

kolesterol düşürücü bir hidrakarbon olan squalene, kabak çekirdeklerinde de bulunmaktadır

(Ermiş 2010). Kabak çekirdeği aynı zamanda iyi bir E vitamini kaynağıdır (Anonymous

2010).

Kabak çekirdeğinin antioksidan, antibakteriyel, antiülser, antitümör, iltihap giderici ve

yara onarıcı etkiye sahip olmasında etkili olan fitokimyasal bileşikler belirlenmiş ve izole

edilmiştir (Bardaa et. al. 2016, Adnan et al. 2017, Kahraman et.al.2020). Aynı şekilde,

çiçeklerinde antitümör; meyvelerinde, antitümör, antibakteriyel, antiviral bileşikler de

belirlenmiştir.

Kabak çekirdeği bir sanayi hammaddesidir. Yağının yanında çekirdekleri ekmek, pastasos, şekerleme olarak gıda endüstrisinde, ilâç, kozmetik endüstrisinde, hayvan beslenmesinde

kullanılabildiği gibi tohumları süs eşyası olarak da değerlendirilebilmektedir.

Sonuç olarak kabak tadı verdi desek de bu tattan yoksun kalmayalım.

KAYNAKLAR

Adnan M., Gul S, Sidra B, Fatima, B,, Rehman, A., Yaqoob, S., Shabir, H., Yousaf, S.,

Mussarat, S., Ali, N., Khan, S.N, Rahman, H., Aziz, M. A. 2017. A review on the

ethnobotany, phytochemistry, pharmacology and nutritional composition of Cucurbita

pepo L., The Journal of Phytopharmacology, 6 (2): 133-139.

Anonymous. 2010. Assessment report on Cucurbita pepo L., semen.

EMA/HMPC/136022/2010 Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC).

Balkaya A, Özbakir M, Kurtar E.S. 2010. The phenotypic diversity and fruit characterization

of winter squash (Cucurbita maxima) populations from the Black Sea Region of Turkey.

African Journal of Biotechnology Vol. 9 (2), 152-162.

Bardaa S, Halima, Aloui N. H, Mansour, R. Jabeur H, Bouaziz M, Sahnoun Z. 2016. Oil

from pumpkin (Cucurbita pepo L.) seeds: evaluation of its functional properties on wound

healing in rats. Lipids in Health and Disease 15:73DOI 10.1186/s12944-016-0237-0.

Bisognin D.A. 2002. Origin and evolution of cultıvated cucurbits. Cienc. Rural vol.32 no.5:

715-723.

Ermiş S. 2010. Ekolojinin kabuklu ve kabuksuz çekirdek kabak (Cucurbita pepo L.)

hatlarında tohum verimi ve çerezlik kalitesine etkisi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri

Enstitüsü, Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı, Ankara, 153 s. (Basılmamış Doktora Tezi).

Kahraman Ç, Zare G, Arabaci S, Kupeli Akkol E, Cankaya I. 2020. Evaluation of Cucurbita

pepo L. seeds used in folk medicine for their anti-inflammatory and wound healing

activity. Medicine Science 9(2): 381-384.

Ratnam, N, Vandana, Najibullah Md, Ibrahim Md. 2017. A Review on Cucurbita pepo.

International Journal of Pharmacognosy and Phytochemical Research 2017; 9(9); 1190-

1194.

Yanmaz R., Düzeltir B. 2004. Kabak çekirdeğinin (Cucurbita pepo L.) besin değeri ve

sanayide kullanım olanakları. Popüler Bilim Dergisi 11(125), 19-24.

Yanmaz R. 2015. Türkiye’nin kabakları. Tarım Türk, 68-73.

Yanmaz, R., Akan, S., Salman, A. 2016. Türkiye’den Toplanan Kestane Kabağı (Cucurbita

maxima Duchesne) genotiplerinde meyve et rengi ile karotenoid miktarı arasındaki

ilişkinin belirlenmesi. Bahçe-Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Ensititüsü

Dergisi 45(2): 55-60.

Prof. Dr. Ruhsar YANMAZ

Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü / ANKARA

e- posta: [email protected]